Từ cơ chế cho đến chẩn đoán bệnh xơ nang phổi

Xơ nang phổi là một bệnh lý mạn tính của hệ thống hô hấp, gây ra sự xâm nhập và tổn thương các mô mềm của phổi. Bệnh này là kết quả của một đột biến gen và sẽ dần dần làm thay đổi cấu trúc tổ chức của phổi cũng như các cơ quan ngoài phổi.

Xơ nang phổi là do rối loạn nhiễm sắc thể lặn, gây ra bởi đột biến gen điều hòa dẫn chất xuyên màng xơ hóa nang (Cystic fibrosis transmembrane conductance regulator gene – CFTR), nằm trên nhiễm sắc thể số 7, mà hậu quả là gây rối loạn cơ quan ngoại tiết, chủ yếu là hệ hô hấp và hệ tiêu hóa.

1. NGUYÊN NHÂN CỦA XƠ NANG PHỔI

Xơ nang phổi là do đột biến gen CFTR, một chu kỳ AMP điều hòa Clorua. Thông thường, CFTR duy trì độ ẩm dịch tiết của cơ quan ngoại tiết. Khi CFTR bất thường làm giảm tiết Clorua và tăng hấp thu Natri trên bề mặt của tế bào biểu mô, hậu quả tăng tiết dịch dày trong đường hô hấp, xoang, ống tụy, đường mật, ruột, tuyến mồ hôi và đường sinh dục.

2. BiỂU HIỆN LÂM SÀNG

2.1. Tại phổi

Ho khạc đờm mủ.
Nhiễm trùng xoang – phế quản với tác nhân gây bệnh điển hình của xơ hóa nang phổi.
Khó thở tiến triển.
Đợt cấp bệnh phổi cấp tính.
Nhiễm trùng và viêm tái phát.
Giãn phế quản.
Tắc nghẽn đường dẫn khí.

2.2. Ngoài phổi.

Viêm xoang mãn tính.
Polyp mũi.
Suy dinh dưỡng.
Suy tuyến tụy – thiếu vitamin A,D,E,K.
Phân su ruột.
Hội chứng tắc đầu xa ruột.
Xoắn, lồng ruột và sa trực tràng.
Đái tháo đường.
Xơ gan và tăng áp tĩnh mạch cửa.
Sỏi mật và viêm túi mật.
Sỏi thận.
Vô sinh ở nam (không có ống dẫn tinh 2 bên) và viêm mào tinh hoàn.
Chậm tăng trưởng, bệnh xương khớp và loãng xương.

3. CHẨN ĐOÁN XƠ NANG PHỔI

Chẩn đoán xơ phổi khi có ít nhất một tiêu chí của mỗi nhóm đặc điểm lâm sàng sau:

Lâm sàng biểu hiện bệnh xơ phổi, hoặc
Tiền sử gia đình có người bị bệnh, hoặc
Xét nghiệm sàng lọc sơ sinh dương tính, và
Tăng cao Clorua trong mồ hôi > 60 mmol/L trên hai lần, hoặc
Sự hiện diện của hai đột biến gen gây bệnh ở CFTR, hoặc
Xét nghiệm bất thường điện thế qua biểu mô mũi.

Xơ phổi thường được chẩn đoán trong thời thơ ấu, nhưng có khoảng 10% bệnh nhân được sàng lọc sau khi 10 tuổi.

Sàng lọc sơ sinh tăng chẩn đoán sớm .

Bệnh nhân không điển hình có thể thiếu các triệu chứng và dấu hiệu cổ điển hoặc làm xét nghiệm mồ hôi bình thường.

Mặc dù kiểu gen có thể có thể hỗ trợ trong việc chẩn đoán, tuy nhiên một mình biết nó không thể khẳng định hoặc loại trừ chẩn đoán xơ hóa nang phổi và lựa chọn ban đầu vẫn là xét nghiệm mồ hôi.

4. CHẨN ĐOÁN PHÂN BIỆT

Rối loạn vận động thể mi tiên phát.
Hội chứng Shwachman – Diamond.
Hội chứng Young.
Thiếu Immunoglobulin.
Giãn phế quản vô căn.
Viêm mũi xoang mãi tính.
Viêm tụy mãn tính vô căn.

5. CẬN LÂM SÀNG.

Xét nghiệm mồ hôi da với phương pháo định lượng chuẩn bằng phương pháp ion Pilocarpine vẫn là tiêu chuẩn vàng chẩn đoán bệnh xơ hóa nang.

Nồng độ clorua môi hôi ≥60 mmol/L trong hai lần riêng biệt được phát hiện ở bệnh nhân có xúc hoạ nặng.
Kết quả xét nghiệm mồi hôi chỉ ranh giới (nồng độ clorua mồi hôi 40 đến 59 mmol/L) hoặc kết quả không rõ chẩn đoán trong trường hợp lần lặp lại xét nghiệm mồi hôi, xét nghiệm muối khác biệt ái đoạn thừa mãn, xét nghiệm di truyền, hoặc áp lực môi trường tăng cao thì cần được xem xét lại.
Xét nghiệm mồi hôi nên được thực hiện tại một trung tâm chuyên trị bệnh xúc hoạ nặng và được đánh giá kết hợp với các thông tin khác của kết quả xét nghiệm. Nồng độ clorua mồi hôi cao là hiếm khi được phát hiện ở những người không mắc bệnh xúc hoạ nặng.

Xét nghiệm di truyền

Phải có mặt của hai bộ gen lặn trên alen khác nhau để chẩn đoán bệnh xơ hóa nang.
Các biến thể gen phổ biến nhất trong bệnh xơ hoá nang là xóa mất một trong ba nucleotide mã hóa cho phenylalanine (F) tại vị trí amin 508 (F508del hoặc ΔF508) của protein CFTR, được tìm thấy trong khoảng 70% các bệnh nhân.

Nuôi cấy đờm

Xét nghiệm đánh giá kém hấp thu.

Các xét nghiệm nhằm đánh giá viêm xoang mãn tính và vô sinh.

Theo dõi điện giải ở những người có tiền sử rối loạn điện giải hay suy thận.

Chụp X-quang ngực cho thấy tổn thương phổi nặng, giãn phổi quãn và lấp đầy chất nhầy, đặc biệt là thùy trên.

Chụp CT ngực có độ phân giải cao có thể hỗ trợ đánh giá bệnh nhân bị bệnh sớm hoặc nhẹ bởi những thay đổi đường thở sớm.

Thăm dò chức năng hô hấp cho thấy rối loạn thông khí tắc nghẽn với tăng thể tích khí cặn và dung tích phổi toàn phần.

Giảm trao đổi khí phế nang cùng với sự thiếu oxy và tăng carbonic.

Xơ nang phổi là một bệnh lý khá phổ biến, nhưng vẫn cần sự đánh giá và chữa trị kịp thời để ngăn ngừa các biến chứng nghiêm trọng và cải thiện chất lượng cuộc sống của người bệnh.

Bệnh nhân xơ nang phổi hoặc bệnh nhân nghi ngờ xơ nang phổi cần được chuyển điều trị tại Trung tâm xơ nang phổi của Quốc gia.Các xét nghiệm như xét nghiệm clorua mồi hôi và các xét nghiệm khác được thực hiện tốt nhất tại Trung tâm xơ nang phổi. Một nhóm chuyên gia về xơ nang phổi, bao gồm bác sĩ, chuyên gia dinh dưỡng, trợ lý hô hấp và người bệnh đã được thành lập để chăm sóc thường xuyên cho các bệnh nhân này.